Στα βορειοανατολικά της Λέρου, στην κορυφή του λόφου Πιτύκι και σε ύψος 200 περίπου μέτρων από τη θάλασσα, δεσπόζει το κάστρο του νησιού (Κάστρο Παντελίου). Στη δυτική πλευρά του φρουρίου οικοδομήθηκε ο ναός της Παναγιάς, θρησκευτικό και πνευματικό σύμβολο των κατοίκων της Λέρου.

Σύμφωνα με την παράδοση, μια εικόνα της Παναγίας εμφανίστηκε από τη θάλασσα στο νησί και εγκαταστάθηκε από θαύμα στο μπαρουτχανέ (πυριτιδαποθήκη) του κάστρου ανάμεσα σε δύο αναμμένες λαμπάδες, παρά τις προσπάθειες του Τούρκου αγά για την απομάκρυνσή της.

Προς τιμήν της οικοδομήθηκε ναός στον ίδιο τόπο, ο οποίος πολύ σύντομα έγινε το κύριο προσκύνημα του νησιού και των ναυτικών του. Ο ναός στη σημερινή του θέση, οικοδομήθηκε μετά το 1669. Η αρχική μικρή εκκλησία πρέπει να ανακαινίστηκε και να διευρύνθηκε ως το 1719, έτος κατά το οποίο εγκαινιάστηκε από τον μητροπολίτη Καρπάθου Νεόφυτο Γαιρμάνη.

Ο μονόχωρος ναός δέχθηκε πολλές επεμβάσεις και προσθήκες κατά τον 18ο και 19ο αιώνα.

Πολύτιμο κειμήλιο της λατρείας των Λερίων αποτελεί η μικρών διαστάσεων εικόνα της Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας, που είναι τοποθετημένη σε ξυλόγλυπτο πλαίσιο και φέρει χρυσάργυρη επένδυση, που φιλοτεχνήθηκε περί το 1732. Ο ναός διαθέτει δεσποτικές ξεχωριστής ποιότητας εικόνες, πολλές από τις οποίες, καθώς και διάφορα κειμήλια, εκτίθενται στο Εκκλησιαστικό Σκευοφυλάκιο Βυζαντινής Τέχνης, που οικοδομήθηκε πρόσφατα δίπλα στο ναό και λειτουργεί ως μουσείο.

Για όσους αγαπούν τους ρομαντικούς περιπάτους θα ανηφορίσουν από τις γειτονιές του Πλατάνου προς την Αγία Παρασκευή και από εκεί θα ακολουθήσουν το μονοπάτι με τα 500 περίπου σκαλιά. Στο τέλος αυτού του περιπάτου θα αντικρίσουν το Κάστρο, η θέα του οποίου οδηγεί πίσω στο χρόνο. Για τους πιο βιαστικούς και ανυπόμονους υπάρχει ο άνετος αυτοκινητόδρομος.

Στη δυτική πλευρά του βυζαντινού κάστρου δεσπόζει ο ναός της Παναγιάς, ο οποίος διαθέτει χρυσοποίκιλτο τέμπλο και αξιόλογες αγιογραφίες. Επόμενη στάση είναι το Εκκλησιαστικό Μουσείο το οποίο στεγάζεται ακριβώς δίπλα στο ναό σε νέο κτίριο. Θαυμάστε τα σπάνια χειρόγραφα, τα ιερά βιβλία, τις πολύτιμες εικόνες, τα ιερά άμφια και άλλα εκκλησιαστικά αντικείμενα. Τέλος επισκεφθείτε τις μεγάλες υπόγειες αποθήκες και δεξαμενές νερού του κάστρου.

Το κάστρο του Παντελίου αποτελεί το σημαντικότερο φρουριακό συγκρότημα της Λέρου και δεσπόζει στην κορυφή του λόφου Πιτύκι (Απιτύκι), πάνω από το χωριό Πλάτανος, σε ιδιαίτερα στρατηγική θέση, ανάμεσα στα δύο φυσικά λιμάνια που σχηματίζονται στον κόλπο της Αγίας Μαρίνας και τον ομώνυμο όρμο του Παντελίου, στην ανατολική ακτή του νησιού.

Οι περίβολοι του Κάστρου

Πρώτος περίβολος

Σήμερα διασώζει τρεις περικεντρικούς περιβόλους, πέντε εκκλησίες και διάφορα άλλα κτίσματα διάσπαρτα στο χώρο. Ο εσωτερικός περίβολος που καταλαμβάνει το ψηλότερο σημείο του λόφου θα πρέπει να χρονολογηθεί στους μεσοβυζαντινούς χρόνους και οπωσδήποτε πριν τα τέλη του 11ου αι., όπως φανερώνει ο τρόπος κατασκευής των τειχών του, ή ακριβέστερα πριν το 1087/88 σύμφωνα με τις μαρτυρίες στα σχετικά έγγραφα της αυτοκρατορικής γραμματείας που φυλάσσονται στη μονή της Πάτμου.

Πρόκειται για έγγραφα που δόθηκαν στον ηγούμενο Χριστόδουλο και συγκεκριμένα το πιττάκιο (1087) της Άννας Δαλασσηνής, μητέρας του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού, με το οποίο παραχωρήθηκαν στη Μονή της Θεοτόκου των Καστριανών στην Κω φορολογικές απαλλαγές και δωρίθηκαν τα «προάστεια» Τεμένιο και Παρθένιο και το ήμισυ του κάστρου Πεντελίου της Λέρου (που υπαγόταν μέχρι τότε στο σεκρέτο του Μυρελαίου, ευαγές ίδρυμα της Κωνσταντινούπολης), και η νήσος Λειψώς, καθώς επίσης το πιττάκιο και το χρυσόβουλλο (1088) του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ Κομνηνού, βάσει του οποίου ιδρύθηκε η περίφημη Μονή του Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου.

Από το κάστρο του Παντελίου προσδιορίζεται ότι του παραχωρήθηκε το ανηφορικότερο («ανωφερέστερον») τμήμα μαζί με την οχύρωσή του («μετά του περιτείχισματος αυτού»), εννοώντας προφανώς τον εσωτερικό περίβολο που καταλαμβάνει το πιο ψηλό σημείο του λόφου. Το «πρανέστερον» τμήμα του κάστρου παρέμεινε στην ιδιοκτησία του σεκρέτου του Μυρελαίου. Στην ίδια δωρεά αναφέρονται επίσης μία εκκλησία και ορισμένα κελιά που περικλείονταν εντός του περιτειχίσματος.

Δεύτερος περίβολος

Ο δεύτερος εσωτερικός περίβολος του κάστρου ανήκει πιθανότατα στην ίδια περίοδο, καθώς η Άννα Δαλασσηνή, λίγο αργότερα, πιθανότατα το 1088, όταν ο γιος της απουσίαζε σε εκστρατεία κατά των Πετσενέγκων, εκδίδει πρόσταγμα με το οποίο ορίζει στον στρατηγό και προνοητή της Σάμου Ευστάθιο Χαρσιανίτη να παραχωρήσει στον όσιο Χριστόδουλο, ολόκληρο το κάστρο του Παντελίου («το όλον κάστρον»).

Στο πρακτικό παράδοσης του κάστρου που συνέταξε τον Απρίλιο του 1089 με εντολή του στρατηγού Χαρσιανίτη ο νοτάριος Ιωάννης Θεολογίτης καταγράφονται μεταξύ άλλων τα κτίσματα εντός του κάστρου: έξι σπίτια, πέντε κελιά και μία κινστέρνα.

Ο περιορισμένος αριθμός τους και η κακή κατάσταση διατήρησής τους σύμφωνα με την περιγραφή του νοτάριου Θεολογίτη, φανερώνουν ότι οι κάτοικοι του νησιού κατέφευγαν στο κάστρο μόνο σε περίπτωση ανάγκης και δεν διέμεναν μονίμως σε αυτό. Σήμερα, τμήμα από το χρυσόβουλλο λόγο του αυτοκράτορα Αλέξιου του Α΄, καθώς επίσης το πρακτικό παράδοσης της δωρεάς του στρατηγού Χαρσιανίτη, παρουσιάζονται σε φωτογραφική ανατύπωση σε ειδική προθήκη διαφανοσκοπίου στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Λέρου.

Τρίτος περίβολος

Ο τρίτος μεγαλύτερων διαστάσεων, εξωτερικός περίβολος εντάσσεται στο οικοδομικό πρόγραμμα της ιπποτοκρατίας (αρχές 14^ου αι. - 1522) και ειδικότερα του τέλους του 15^ου και των αρχών του 16^ου αιώνα, οπότε ενισχύεται και το προϋπάρχον βυζαντινό κάστρο (οι δύο εσωτερικοί περίβολοι) για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των πυροβόλων όπλων που καθιερώνονται στο β΄ μισό του 15^ου αιώνα.

Τα οικόσημα των μεγάλων μαγίστρων που είναι διάσπαρτα στο χώρο φανερώνουν τη μέριμνα των Ιωαννιτών Ιπποτών να ενισχύσουν το κάστρο μπροστά στον κίνδυνο των απειλητικών επιδρομών των πειρατών και των Οθωμανών. Εκτεταμένες επισκευές του κάστρου μαρτυρούνται για παράδειγμα το έτος 1492 από τον ιππότη Fra Filippo di Guidone ή μετά τις συνεχόμενες επιθέσεις του Οθωμανού Κεμάλ Ρεΐς και του πειρατή Nihi στις αρχές του 16^ου αιώνα (1502, 1506 και 1508) από τον μεγάλο μάγιστρο Aimerie d’ Amboise (1503-1512).

Η σημερινή μορφή του κάστρου με τους ισχυρούς προμαχώνες (σήμερα σώζεται σε άριστη κατάσταση εκείνος στο δυτικό τμήμα του εξωτερικού περιβόλου που προστατεύει τον χώρο της κεντρικής πύλης), τις κανονιοθυρίδες, τις καταχύστρες και τα υπόλοιπα μορφολογικά του στοιχεία, είναι σύμφωνη με τις εξελίξεις της οχυρωματικής τεχνολογίας που επέβαλλε η καθιέρωση των πυροβόλων όπλων στο β΄ μισό του 15^ου αιώνα.

Οι εκκλησίες του Κάστρου

Από τις πέντε εκκλησίες που διασώζονται σήμερα στο κάστρο του Παντελίου η σημαντικότερη είναι η Παναγία του Κάστρου στο βορειοδυτικό τμήμα του τρίτου εξωτερικού περιβόλου που οικοδομήθηκε στο τέλος του 17^ου αιώνα στη θέση παλαιότερου βυζαντινού ναού του 13^ου αιώνα, γνωστή για την ομώνυμη φορητή εικόνα της Παναγίας που συνδέεται με αμέτρητους θρύλους. Στο εσωτερικό της διατηρείται το μεταγενέστερο πλούσιο ξυλόγλυπτο τέμπλο (1745), το οποίο κοσμείται με τρεις εξαιρετικής ποιότητας φορητές εικόνες του 16^ου αιώνα.

Στην Παναγία του Κάστρου λειτουργούσε σχολή από το 1726 έως τα μέσα του 18^ου αιώνα, η οποία ιδρύθηκε από το λέριο μοναχό Δαμασκηνό και διέθετε πλούσια βιβλιοθήκη σε χειρόγραφα και σε έντυπα βιβλία. Στη σχολή αυτή ανήκαν τα δύο μακρόστενα κτίσματα που ανασκάφηκαν πρόσφατα στα ανατολικά της εκκλησίας και αναστηλώθηκαν φιλοξενώντας σήμερα το πλούσιο σκευοφυλάκιο του ναού. Οι υπόλοιπες εκκλησίες χρονολογούνται στην περίοδο της ιπποτοκρατίας, με εξαίρεση τη μονόχωρη, τοιχογραφημένη το 15^ο αιώνα, εκκλησία της Αγίας Τριάδας, που ανήκει στους μεσοβυζαντινούς χρόνους. Από τα υπόλοιπα διάσπαρτα στο χώρο κτίσματα ξεχωριστή μνεία θα πρέπει να γίνει στο διώροφο κτίσμα στο βορειοανατολικό τμήμα του πρώτου εσωτερικού περιβόλου, που φέρει το οικόσημο του διοικητή της Κω κατά το 1430 Fantino Querini (1436-1453).

Τα τελευταία χρόνια άρχισαν οι εργασίες συντήρησης και ανάδειξης του κάστρου που ολοκληρώθηκαν το 2005 από τη Διεύθυνση Αποτυπώσεων και Συντηρήσεως Κτιρίων του ΤΑΠΑ, στο πλαίσιο του προγράμματος «Κάστρων Περίπλους» με χρηματοδότηση από το Γ΄ ΚΠΣ.

(Κωστόπουλος Δημήτριος, Βαξεβάνης Γιάννης, «Λέρος», 2005,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία)